Gezondheidsvaardigheden

Leerlijn maatschappelijk handelen
Auteur	Joanne Kessler;
Stage	1e Huisartsstage; 2e Huisartsstage;
Competentie	5.1 Gezondheidsbevordering;
Leerplek	Leergesprek; Onderwijsprogramma; Praktijkleren; Zelfstudie;

Inhoud

1 Relevantie
2 Doel
3 Achtergrond
4 Onderwijsactiviteiten
- 4.1 Bronnen

Relevantie

Gezondheidsvaardigheden zijn de vaardigheden om informatie over gezondheid te verkrijgen, te begrijpen, te beoordelen en te gebruiken bij het nemen van gezondheid gerelateerde beslissingen. In Nederland hebben 2,5 miljoen mensen moeite met lezen en schrijven en 29% van de volwassenen heeft beperkte gezondheidsvaardigheden. Mensen met alleen basisschool opleiding leven gemiddeld 6 jaar korter en 15 jaar in minder goed ervaren gezondheid dan mensen met een hbo- of universitaire opleiding [2] [3].

Vaak herken je een patiënt die laaggeletterd is of beperkte gezondheidsvaardigheden heeft niet. Je denkt dat een patiënt onverschillig is of niet gemotiveerd voor een behandeling. Het onderliggende probleem is echter dat de patiënt de uitleg niet begrijpt. Mensen die niet goed kunnen lezen, schamen zich daar vaak voor.

Met deze leerlijn willen we hier meer bewustwording over creëren en je handvaten geven om deze groep patiënten te herkennen en er in je spreekkamer of in de praktijk meer rekening mee te houden.

Zie ook de bouwstenen Laaggeletterdheid, LVB en de huisarts, Gezondheidsverschillen en chronische stress

Doel

Bewustwording over laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden
Leren herkennen van patiënten met laaggeletterdheid of zwakbegaafdheid
Handvaten om hier mee om te gaan tijdens je spreekuur
Opties te leren kennen om hier in je praktijk rekening mee te houden

Achtergrond

Gezondheidsvaardigheden zijn de vaardigheden om informatie over gezondheid te verkrijgen, te begrijpen, te beoordelen en te gebruiken bij het nemen van gezondheid gerelateerde beslissingen. Een deel hiervan is laaggeletterd.
Laaggeletterd: moeite met lezen, schrijven en/of rekenen.
Zwakbegaafd: IQ tussen 70 en 85
Verstandelijke beperking: IQ <70

Van de 15-jarige leerlingen in Nederland heeft 13,8% grote moeite met het begrijpen van hun schoolboeken. Deze groep loopt het risico om op latere leeftijd onder de noemer ‘laaggeletterd’ te vallen. 42% van de mensen die alleen lager onderwijs gevolgd hebben, is laaggeletterd. Dit percentage neemt sterk af naarmate het onderwijsniveau stijgt. Iets meer dan de helft van de mensen die moeite hebben met lezen en schrijven is autochtoon Nederlander (60%) [4].

Patiënten met een lager IQ zijn kwetsbaar voor het ontwikkelen van ziekten, met name aandoeningen die samenhangen met een ongezondere leefstijl, risicovoller gedrag en/of een lagere sociaal-economische status. Denk aan astma en COPD, diabetes, kanker, hart- en vaatziekten en psychische problemen. Voorbeeld: 5,2% van de laagst geletterde mannen heeft diabetes tegenover 1,5% van de hoogst geletterde mannen. Voor vrouwen is dat verschil nog groter: respectievelijk 6% en 0,9%. Ouderen met beperkte gezondheidsvaardigheden hebben een één tot tweemaal hogere kans op voortijdige sterfte. Bij migranten ouderen komt dementie 3-4x vaker voor. Andersom kunnen patiënten met een psychische stoornis zich presenteren met onbegrepen lichamelijke klachten, doordat ze soms minder goed de relatie tussen lichamelijke symptomen en psychische klachten kunnen leggen [5]. Ook zijn er door onze complexe participatiemaatschappij in toenemende mate problemen in zelfredzaamheid, waarvoor vaak een beroep op ondersteuning wordt gedaan. Zo hebben mensen met een verstandelijke beperking 1,7 maal zo vaak contact met hun huisarts [6].

Bij mensen met een verstandelijke beperking zijn er soms uiterlijke kenmerken (zoals bij het syndroom van Down). Dit geldt veel minder voor zwakbegaafdheid. De meeste mensen met zwakbegaafdheid wonen en werken zonder veel hulp in de maatschappij. Bij problematiek of stressoren wordt pas de draagkracht overschreden en leidt het lage IQ tot (extra) problemen.

ICPC-code. Voor zowel laaggeletterdheid als taalbarrière bestaat er een ICPC-code. Is er sprake van laaggeletterdheid én een taalbarrière: beide coderingen gebruiken.

Z07.1 (analfabetisme): gebruiken voor laaggeletterdheid.
Z04 (sociaal-cultureel probleem): gebruiken voor taalbarrière.

Onderwijsactiviteiten

Zelfstudie

E-learning Aanpak van laaggeletterdheid
Pharos Verschillende e-learnings. Je moet je eerst (gratis) aanmelden om hier gebruik van te kunnen maken. Zoals bijvoorbeeld: cultuursensitief communiceren met migranten, met focus op antibiotica. Effectief communiceren in de zorg.
Aflevering Zembla: Liesbeth kan het niet meer volgen Het aantal mensen die het zonder professionele begeleiding of hulp van de overheid het niet meer zelfstandig redden, stijgt volgens deskundigen explosief. Want de wereld wordt steeds sneller, complexer en digitaler. Zembla onderzoekt hoe het de mensen vergaat die niet zelfredzaam zijn. Duur 35 minuten, maar kan na 15 minuten eventueel al wel gestopt worden (2016)
Accredidact nascholing: Mensen met een laag IQ Dit is een betaalde nascholing, sommige opleiders hebben vanwege een abonnement het papieren naslagwerk hiervan.
De terugvraagmethode Probeer een vast moment (bv. elke maandag/ een paar weken lang) bij een vast aantal patiënten (bv. elke eerste van de dag/ 3 per dag) de terugvraag methode te oefenen. Bespreek dit eventueel na met je opleider.

Leergesprek

De eerste stap is het herkennen van zwakbegaafdheid en laaggeletterdheid. Bekijk samen met je opleider deze checklist hierover.
Ga samen na of jullie wel eens stil staan bij laaggeletterdheid. Zijn er patiënten in de praktijk waar jullie dit van weten? Vragen jullie er wel eens expliciet na? Hoe doe je dit dan? Maak je een ICPC dan aan? Verwijs je wel een mensen hiervoor naar de POG-GGZ? Of vraag je een SCIL (korte screener voor intelligentie en licht verstandelijke beperking) of IQ test aan? [1]
En als jullie het weten: wat doe je dan anders? Zouden er nog andere dingen die je zou kunnen doen? Kijk ook eens naar het praktijkverbeterplan onder praktijkleren.

Onderwijsprogramma

Quiz. Veel huisartsen (in opleiding) zijn zich niet goed bewust van de omvang van laaggeletterdheid binnen de praktijk. Maak een (kahoot)quiz met feitjes die je haalt uit de achtergrond van deze bouwsteen om hier meer bewustwording over te creëren.

Bespreken van tips en trics. Neem met elkaar de volgende checklist door:

wat zijn signalen? Waar moet je op letten?
hoe kan je dit uit vragen? (Er zijn meer dan een miljoen mensen die moeite hebben met lezen en schrijven, dus ik vraag standaard aan mensen of ze daar ook moeite mee hebben. Hoe is dat voor jou? Wil je er over doorpraten?)
hoe noteer je dit in het dossier? (ICPC + rode vlag)

Gesprekstechnisch. Hoe ga je ermee om?

de terugvraagmethode ‘ Ik wil graag weten of ik het goed heb uitgelegd, kunt u mij vertellen wat u nu gaat doen? Hoe gaat u straks de medicijnen innemen? Wat vertelt u straks aan uw partner als u thuiskomt?
checklist communicatie op maat
neem de tijd
wat zijn nog uw vragen?

Hulpmiddelen / sitesHandige hulpmiddelen voor tijdens je consult.

Gesprekskaart Kaart te bestellen of downloaden met pictogrammen welke helpt om onderwerpen bespreekbaar te maken.
Site begrijp je lichaam Door middel van makkelijk begrijpbare afbeeldingen worden ziektebeelden uitgelegd.
Thuisarts.nl Voor het kunnen nalezen voor informatie, maar met name ook de filmpjes voor heldere uitleg.
Huisarts migrant Voorlichtingsmateriaal in eenvoudig Nederlands en andere talen
Naar je huisarts.nl Uitleg over hoe een bezoek aan de huisarts gaat en hoe eventueel voor te bereiden
Stichting MEE Organisatie die zich voor hulp en ondersteuning inzet voor mensen met een beperking

Oefenen met laaggeletterdheid. Ga aan de hand van een casus met de checklist hiermee oefenen.

Voorbeeldcasus: patiënt van 57 jaar, Nederlandse afkomst, recent op de spoed geweest in verband met pijn op de borst. Er werd gedacht aan maagklachten en er is gestart met omeprazol. Patiënt komt nu weer op je spreekuur, waarbij hij aangeeft dat hij zich zorgen maakt of het niet zijn hart is. Dat er aan maagklachten werd gedacht heeft hij niet begrepen en snapt ook niet waarvoor er medicatie is gestart.

probeer de maagklachten uit te leggen
probeer zijn medicatiegebruik na te gaan en vraag nadien naar laaggeletterdheid
stel je wilt een Helicobacter Pylori test doen: probeer dit uit te leggen

Praktijkleren

Vaak zijn er nog vele verbeteringen mogelijk in een praktijk voor laaggeletterden.

Kijk eens bij de checklist die er voor apothekers is gemaakt:
Als hier verbeterpunten mogelijk zijn, maak die dan aan de hand van het ontwikkelplan hand-out.
Bekijk ook eens het gehele stappenplan voor laaggeletterdheid in een praktijk.

Bronnen

Pharos, thema laaggeletterdheid Het landelijk expertisecentrum Pharos draagt bij aan het terugdringen van grote gezondheidsverschillen.
Gezondheidsvaardigheden in Nederland: factsheet cijfers 2021 Willems, A.E.M., Heijmans, M., Brabers, A.E.M., Rademakers, J. Utrecht: Nivel, 2022.
Association between low functional health literacy and mortality in older adults: longitudinal cohort study. BMJ 2012; 344
Zorg beter begrepen. Sociaal en cultureel planbureau, november 2014

De bouwstenen in de leerlijn maatschappelijk handelen

De leerlijnen

Leerlijn maatschappelijk handelen
Auteur	Joanne Kessler
Stage	1e Huisartsstage 2e Huisartsstage
Competentie	5.1 Gezondheidsbevordering
Leerplek	Leergesprek Onderwijsprogramma Praktijkleren Zelfstudie